Οι περισσότεροι άνθρωποι, που δεν έχουν προσωπικές ή κοινωνικές επαφές με κωφούς, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι οι νοηματικές γλώσσες είναι ένα είδος παντομίμας ή αναπαράστασης κάποιας από τις φωνούμενες γλώσσες που μιλάνε οι ίδιοι. Η αλήθεια όμως είναι πολύ διαφορετική από την ευρέως διαδεδομένη αυτή αντίληψη. Είναι η φυσική Γλώσσα των Κωφών. Ταιριάζει με την οπτική φύση των Κωφών, με την «δυνατότητα να βλέπουν» (Κουρμπέτης, 1999). Ικανοποιεί την ανάγκη των κωφών για αμφίδρομη και αποτελεσματική επικοινωνία. Είναι οπτική γλώσσα και όχι ακουστική. Στην Ελλάδα η φυσική γλώσσα των Κωφών είναι η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.). Αυτό σημαίνει ότι κάθε χώρα και εθνική κοινότητα Κωφών έχει τη δική της Νοηματική Γλώσσα, γιατί οι γλώσσες δημιουργούνται και εξελίσσονται για την κάλυψη των επικοινωνιακών αναγκών μιας κοινότητας. Αυτή η κοινότητα έχει μια ταυτότητα και μια ιστορία που πολλές φορές ταυτίζεται με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί.
Μερικές Νοηματικές Γλώσσες χρησιμοποιούνται σε περισσότερες από μία χώρες, όπως συμβαίνει και με τις ομιλούμενες γλώσσες. Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα χρησιμοποιείται και στην Κύπρο, με διαλεκτικές όμως διαφορές, και η Αμερικάνικη Ν.Γ. χρησιμοποιείται και στον Καναδά. Υπάρχει μία γλώσσα που ονομάζεται Διεθνής Νοηματική Γλώσσα και χρησιμοποιείται από πολλούς Κωφούς σε διεθνείς συναντήσεις, όπου δεν υπάρχει διερμηνέας για την εθνική γλώσσα των Κωφών που συμμετέχουν ή σε συναντήσεις Κωφών που δεν έχουν κοινή γνώση μίας νοηματικής γλώσσας. Πρόκειται για μια σχετικά απλοποιημένη γλώσσα, που βασίζεται σ’ ένα διεθνές λεξιλόγιο, παντομίμα και άτυπες επιτόπιες συμφωνίες για τη σημασία ενός νοήματος.
Τα γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιεί η ΕΝΓ (όπως και οι άλλες νοηματικές γλώσσες) για να διατυπώσει τις έννοιες και για να δημιουργήσει μορφολογία και σύνταξη, βασίζονται στην κίνηση των χεριών, στην στάση ή στην κίνηση του σώματος, και στην έκφραση του προσώπου. Οι βασικές μονάδες του λόγου (τις οποίες η επιστήμη της γλωσσολογίας ονομάζει γλωσσικά σημεία) της ΕΝΓ ονομάζονται νοήματα. Τα νοήματα μπορούν να έχουν λεξική ή γραμματική σημασία, ακριβώς όπως τα μορφήματα και οι λέξεις στις φυσικές γλώσσες.
Τα νοήματα δεν πρέπει να συγχέονται με το δακτυλικό αλφάβητο, το οποίο είναι απλώς ένας τρόπος μεταγραφής του ελληνικού αλφαβήτου. Οι νοηματιστές, ως φυσικοί ομιλητές της ΕΝΓ, χρησιμοποιούν το δακτυλικό αλφάβητο με δύο τρόπους: είτε για να αποδώσουν τα ακρώνυμα και τα κύρια ονόματα, είτε για να σχηματίσουν νοήματα στα οποία τα στοιχεία του δακτυλικού αλφαβήτου χρησιμοποιούνται ως χειρομορφές. Για παράδειγμα, το νόημα που σημαίνει "κοινωνία" σχηματίζεται από το "κ" του δακτυλικού αλφαβήτου σε συνδυασμό με κίνηση.
Το χαρακτηριστικότερο συστατικό ενός νοήματος λέγεται χειρομορφή. Η χειρομορφή είναι το σχήμα που παίρνει η παλάμη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάκτυλα τη στιγμή που αρχίζει να σχηματίζεται ένα νόημα. Η ίδια η χειρομορφή όμως από μόνη της δεν είναι φορέας σημασίας. Για να αποκτήσει σημασία, για να δημιουργηθεί δηλαδή ένα νόημα, η χειρομορφή πρέπει να συνοδεύεται και από τα παρακάτω στοιχεία:
- Τον "προσανατολισμό" της παλάμης, δηλαδή την κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται η χειρομορφή κατά το σχηματισμό του νοήματος: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά αποτελεί τμήμα διαφορετικών νοημάτων.
- Τη θέση της χειρομορφής στο χώρο ή επάνω στο σώμα: τα νοήματα παράγονται σε καθορισμένο χώρο που λέγεται χώρος νοηματισμού. Ο χώρος αυτός αντιστοιχεί περίπου σε ένα τετράγωνο που ορίζεται από την κορυφή της κεφαλής ως τον άνω κορμό και εκτείνεται σε 20-30 εκατοστά δεξιά και αριστερά από τα μπράτσα. Αν χρησιμοποιήσουμε μία χειρομορφή έξω από το χώρο αυτό, π.χ. με τα μπράτσα κρεμασμένα δίπλα στο σώμα, το αποτέλεσμα δεν είναι αναγνωρίσιμο ως νόημα.
- Την κίνηση του χεριού, χωρίς την οποία δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ένα νόημα: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά χωρίς να κινείται δεν είναι ολοκληρωμένο νόημα, δεν αντιστοιχεί δηλαδή σε ορισμένη σημασία. Εκτός από τη συμμετοχή της στο σχηματισμό του νοήματος, η κίνηση μπορεί να είναι και φορέας άλλων σημασιών, για παράδειγμα να δηλώνει τον αριθμό (ενικό ή πληθυντικό), το μέγεθος ενός αντικειμένου (μικρότερο ή μεγαλύτερο), ακόμα και τη συχνότητα μίας ενέργειας.
- Την στάση (ή κίνηση) του σώματος και/ή την έκφραση του προσώπου, που αποτελούν επίσης συστατικά του νοήματος με την έννοια ότι λειτουργούν για να μεταφέρουν πληροφορία όπως αυτή που δηλώνεται από τον τόνο της φωνής στις ομιλούμενες γλώσσες. Για παράδειγμα, η έννοια του μέλλοντος διατυπώνεται στην ΕΝΓ συνδυάζοντας το νόημα με μία ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός.
Το έργο ΝΟΗΜΑ
Το έργο ΝΟΗΜΑ (ΕΠΕΤ ΙΙ, Μέτρο 2.3, Δράση: Ειδική Δράση Ανάπτυξης Τεχνολογιών Υποστήριξης Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες - ΑΜΕΑ) υλοποιήθηκε με συνεργασία των παρακάτω φορέων: Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ), Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος (ΟΜΚΕ), Εθνικό Ίδρυμα Κωφών (ΕΙΚ), Εκδόσεις Καστανιώτης, NETCOM Ε.Π.Ε. Το έργο είχε ως αντικείμενο την καταγραφή και επεξεργασία πρωτότυπου γλωσσικού και πολιτισμικού υλικού από την ΕΝΓ, με τελικό στόχο την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προϊόντων σε ηλεκτρονική μορφή.
Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες επικεντρώθηκαν: α) στην συλλογή αυθεντικού γλωσσικού υλικού από την ΕΝΓ και β) στην λεξιλογική ανάλυσή του. Δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην αξιοποίηση των τεχνολογιών που παρέχουν τη δυνατότητα δημιουργίας πολυμεσικών προϊόντων, ιδιαίτερα στην βιντεοσκόπηση του υλικού που προτείνεται για διδασκαλία.
Τελικός στόχος ήταν η έκδοση προϊόντων κατάλληλων για τις διδακτικές και μαθησιακές ανάγκες των χρηστών της ΕΝΓ, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είτε από ομάδες σε χώρους διδασκαλίας είτε από μεμονωμένους χρήστες στο σπίτι. Από τα προϊόντα-αποτελέσματα του έργου, παρουσιάζουμε παρακάτω τα δύο λεξικά που εκδόθηκαν σε CD-ROM και DVD-ROM.
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ περιέχει 500 εικονογραφημένες λέξεις της ΕΝΓ. Απευθύνεται σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας τα οποία μπορεί να είναι ακούοντα (κωφών γονέων) ή κωφά (κωφών ή ακουόντων γονέων). Τα λήμματα είναι απλές λέξεις καθημερινής χρήσης, ταξινομημένα σύμφωνα με τις χειρομορφές της ΕΝΓ. Όλα τα λήμματα διαθέτουν μετάφραση στα νέα ελληνικά και μεταγραφή στο ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο (ΕΔΑ).
Τα σκίτσα και οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα λήμματα απευθύνονται ειδικά στους νεαρούς χρήστες του λεξικού, που συχνά καταφεύγουν στην αναζήτηση λέξεων ξεκινώντας από το φωτογραφικό υλικό. Το λεξικό συνοδεύεται από το παιχνίδι Λεξιπλάστης, το οποίο επιτρέπει στον χρήστη να ελέγχει και να εμπλουτίζει τις γνώσεις του σχηματίζοντας λέξεις. Το σημαντικότερο όμως ρόλο στο λεξικό αυτό παίζουν οι βιντεοσκοπημένες λέξεις της ΕΝΓ, η εκμάθηση των οποίων αποτελεί και τον τελικό εκπαιδευτικό στόχο του προγράμματος.
Τα κωφάλαλα παιδιά ‘βλέπουν’ τη μουσική, νιώθουν τον ρυθμό. Έχουν συνηθίσει να βλέπουν ως σύνολο το καθετί (με τις χειρομορφές), σε αντίθεση με εμάς που χρειαζόμαστε μια σειρά από λέξεις για να καταλάβουμε την έννοια. Η δημιουργικότητα όλων αναπτύσσεται σε 3 στάδια: τη βιωματική αναπαράσταση (πχ ας γίνουμε λαγοί), την εικονική αναπαράσταση [από 7 ετών] (πχ ας κινηθούμε σαν το λαγό), και τέλος τη συμβολική [από 11 ετών] (πχ ας υιοθετήσουμε στοιχεία της συμπεριφοράς του λαγού). Στα κωφάλαλα παιδιά η δημιουργικότητα βρίσκεται στο βιωματικό στάδιο ανάπτυξης, ακόμη κι όταν χρονολογικά θα έπρεπε να βρίσκονται στο συμβολικό. Η ανάπτυξη της γλώσσας (όχι μόνο ομιλούμενης) είναι επίσης πολύ σημαντική. Η νόηση του ατόμου αναπτύσσεται καθώς κατακτά τη γλώσσα κι επικοινωνεί με αυτήν. Επειδή στα κωφά παιδιά η διάγνωση γίνεται αργά (στο σχολείο), περνούν τα χρόνια της προσχολικής ηλικίας χωρίς επικοινωνία, χωρίς κάποια μορφή γλώσσας. Επιπλέον πολλοί γονείς δεν μαθαίνουν τη Νοηματική, κι έτσι το κωφάλαλο παιδί δεν έχει τρόπους να επικοινωνεί και να εκφράζεται.
Καταλαβαίνουμε απ’ αυτό πόσο σημαντικό είναι να μπορέσει να εκφράζεται με εναλλακτικούς τρόπους, εκείνους που του προσφέρει η αισθητική αγωγή και ιδιαίτερα η μουσική και η κίνηση. Όλοι αρέσκονται στο να κινούνται, τα παιδιά αυτά πολύ περισσότερο έχουν ανάγκη την αυτοέκφραση και την ψυχαγωγία, την αντίληψη του χώρου και του σώματός του που κινείται σ’ αυτόν, την ισορροπία και τη συνεργασία με τα άλλα παιδιά, που τους προσφέρει η μουσική και η κίνηση (χορός). Δεν είναι λοιπόν αδύνατο να μάθουν μουσική τα κωφάλαλα παιδιά, είναι ζητούμενο.
Η παιδαγωγός ακολουθεί συγκεκριμένα στάδια. Πρώτα συνηθίζει τα παιδιά στο να συγκεντρώνονται και να την παρακολουθούν για λίγο διάστημα χωρίς να διασπάται η προσοχή τους. Αυτό το πετυχαίνει με το παιχνίδι ‘κοίτα με’ όπου καλούνται να την κοιτάζουν προσεκτικά για λίγο. Σε δεύτερο στάδιο τα παιδιά τρέχουν προς την κατεύθυνση που δείχνει με το χέρι της. Μετά χτυπούν το τυμπανάκι μέχρι να τους κάνει σήμα να σταματήσουν, ώστε να αντιληφθούν το ‘παίζω-σταματάω’. Στη συνέχεια βάζει η παιδαγωγός μουσική, όχι βέβαια για να την ακούσουν, αλλά για να τη νιώσουν ακουμπώντας το χέρι τους στο ηχείο. Αντιλαμβάνονται την ένταση όταν νιώθουν το ηχείο να τραντάζεται περισσότερο καθώς η παιδαγωγός δυναμώνει τη μουσική. Με το να αισθανθούν τον παλμό της μουσικής αναπτύσσουν και τον εσωτερικό ρυθμό, τη ‘μυική μνήμη’ κατά τον Dalcroze. Έλεγε πως το σώμα μας θυμάται τις κινήσεις του χορού, και το μυϊκό μας σύστημα που έχει δικό του ρυθμό κι αναπτύσσεται με την επανάληψη των χορευτικών ασκήσεων, συνηθίζει να χορεύει. Νιώθει τη μουσική και το ρυθμό χωρίς την εμπλοκή του αυτιού. 